Cách mạng chiến thuật khiến các tiền vệ sáng tạo không còn nhiều đất diễn, phải chấp nhận chơi đa năng, dạt cánh, hoạt động rộng.
Ozil ngồi chơi xơi nước ở Arsenal là minh hoạ rõ nhất cho sự thất thế của các tiền vệ kiến tạo. Ảnh: PA
Bóng đá châu Âu đang chứng kiến một loạt ngôi sao tiền vệ làm bóng đang vật lộn trại các CLB của họ. Mesut Ozil bị gạt khỏi mọi kế hoạch của Arsenal ít nhất trong nửa đầu mùa này, dù đang nhận lương tuần hơn 400.000 USD. Isco bị HLV Zinedine Zidane ghẻ lạnh tại Real Madrid, trong khi Christian Eriksen được sử dụng rất hạn chế tại Inter. Trở lại Barca, Philippe Coutinho không còn giữ được vai trò chiến thuật như giai đoạn chơi cho Bayern theo diện mượn mùa trước, phải tấn công nhiều hơn thời Ronald Koeman, và cũng đang trong cuộc cạnh tranh vị trí khốc liệt với nhiều sao trẻ khác. Tình thế tương tự xảy ra ở Juventus với Paulo Dybala, người năm nay không được ưu ái bằng Alvaro Morata.
Thống kê của các cầu thủ này, theo Whoscored, đều đang rất tệ. Người khá nhất là Coutinho mới đá 768 phút trên mọi mặt trận, ghi ba bàn và hai kiến tạo. Dybala kém hơn, chơi 664 phút, ghi hai bàn. Dele Alli đá 338 phút, ghi hai bàn và một kiến tạo. Isco chơi 319 phút nhưng chưa để lại bất cứ dấu ấn nào trong mùa giải này tại Real, trong khi Ozil thậm chí còn chưa vào sân phút nào.
Nguyên nhân cho sự sa sút này được thấy rõ nhất ở góc độ chiến thuật. Các HLV chỉ dùng người phù hợp với triết lý của mình, sẵn sàng bỏ qua các tiền vệ sáng tạo, dù kỹ năng tổng thể của họ tốt đến đâu. Có thể nhìn thấy rõ nhất trong trường hợp của Eriksen. Tiền vệ này bị Conte giam cầm trên ghế dự bị, vì hệ thống của nhà cầm quân Italy chỉ dung dưỡng những tiền vệ giàu sức mạnh như Arturo Vidal.
Tương tự, về đẳng cấp, Alli không thể bì với Harry Kane - chân sút lùi xuống đá hộ công quá hay từ đầu mùa. Isco bị các tiền vệ trẻ như Federico Valverde lấy mất chỗ tại Real vì không thể phòng ngự tốt bằng, trong khi Dybala buộc phải nhìn vai trò của anh bị Morata lĩnh xướng, ở giai đoạn mà Juventus thừa mứa tiền vệ công, có thể làm thay vai trò kết nối các tuyến.
Dybala thiên về việc chơi lúi xuống, như một kiến tạo, cũng không còn được trọng dụng tại Juventus. Ảnh: Lapresse
Thời trước, các số 10 được cả đội cung phụng, những tiền vệ làm bóng bình thường cũng là trung tâm lối chơi. Nhưng bây giờ, mọi cá nhân phải thay đổi theo chiến thuật. James Rodriguez là một ví dụ. Không được chơi ở trung tâm tại Everton, James dạt sang cánh phải để hỗ trợ phòng ngự bên cánh này, nhưng khi cần sẽ di chuyển vào giữa để làm bóng như một tiền vệ trung tâm cổ điển. Tại Liverpool, rất khó cắt nghĩa chính xác vai trò của Roberto Firmino, khi anh chơi ở trung tâm hàng công, nhưng lắm lúc đóng vai trò như một số 10. Sadio Mane cũng không hẳn là một tiền đạo cánh. Khi cần, anh sẽ bó vào trung lộ để tổ chức lối chơi.
James Rodriguez là tiền vệ làm bóng hiếm hoi ở châu Âu đã sớm nhận thức rõ thời thế của bản thân. "Các đội bóng ngày nay vận hành trong sơ đồ 4-4-2 hoặc 4-3-3, nên hiếm có thằng nhóc đá bóng nào muốn trở thành số 10 cổ điển nữa", anh nói trong một cuộc phỏng vấn với cựu tuyển thủ Anh Rio Ferdinand. "Các HLV cần cầu thủ biết dùng tốc độ vượt qua đối phương. Bóng đá đã thay đổi nhiều".
James ở tình thế tương tự Juan Mata từ khi sang Anh. Ở Chelsea, có giai đoạn, Mourinho ưa sử dụng Oscar hơn Mata ở trung tâm, vì khả năng phòng ngự của tiền vệ người Brazil vượt trội. Khi sang Man Utd, Mata phải chấp nhận dạt cánh phải, chỉ được thi đấu khi Lingard thời Mourinho được cho nghỉ, hoặc đá ở các giải Cup nhỏ khi Solskjaer cần xoay vòng đội hình hiện tại. Mata rất nhỏ con, không mạnh về tranh chấp. Nhưng anh buộc phải học cách tranh chấp bóng.
Cần nhấn mạnh các số 10 nói riêng và các tiền vệ làm bóng không "chết", và không thể chết. Họ chỉ tồn tại ở các dạng thức khác, ẩn mình hơn, và buộc phải tiến hoá theo chiến thuật. Roberto Trashorras, cựu tiền vệ trưởng thành từ La Masia nhận xét: "Thời của tôi, vai trò của các tiền vệ rất rõ ràng. Chạy cánh là chạy cánh, phòng ngự phải ra phòng ngự, còn kiến tạo là kiến tạo. Nhưng trong bóng đá ngày nay, các tiền vệ có thể giao thoa giữa các vai trò này".
James Rodriguez (trái) chịu thay đổi để thích nghi với đòi hỏi của thời thế, và nhờ đó, toả sáng trở lại tại Everton mùa này. Ảnh: Reuters
Sự "nhập nhèm" giữa các vai trò khiến mức độ cạnh tranh cho vị trí làm bóng ngày càng khốc liệt. Đấy chính là lý do Dybala bị xếp vào danh sách này dù vai trò nguyên thuỷ của anh là tiền đạo lùi. Coutinho cũng có thể là một tiền đạo cánh, nhưng ở Bayern, anh thành công hơn ở vị trí tiền vệ trung tâm lệch trái, nơi mà anh không được đá khi Koeman chuyển từ 4-3-3 sang 4-2-3-1 tại Barca.
Trong bối cảnh ấy, chỉ những ai chấp nhận đau thương để thay đổi, thích ứng như James mới có thể giữ chỗ trong vòng quay của chiến thuật hiện đại. Còn ương bướng như Ozil thì phải chấp nhận tình cảnh bi đát. Cựu tuyển thủ Đức là bậc thầy về kiến tạo và khả năng hoạt động giữa các tuyến, nhưng anh bị cho là lười di chuyển, không chịu phòng ngự.
Víctor Sánchez, nhà vô địch Liga mùa 1996-1997 trong màu áo Real gọi đây là "sự tiến hoá". "Khi tôi còn nhỏ, cầu thủ chuyên nghiệp chỉ cần phải học chơi với sơ đồ 4-4-2, với cặp tiền đạo giăng ngang. Đó là thời của các tiền đạo lùi, rồi sau đó ý tưởng một ‘số chín rưỡi' đóng vai trò làm bóng và chơi như một tiền đạo thứ hai ra đời. Người này có khả năng ghi bàn, hoạt động treo giữa các tuyến, và kết nối với hàng tiền vệ. Nhưng ngày nay, nhân vật này gần với tuyến giữa hơn là tiền đạo. Việc các đội đề cao kiểm soát bóng dẫn đến xu thế này".
Coutinho không còn nhiều đất để diễn trong vai trò cầu thủ truyền cảm hứng sáng tạo tại Barca. Ảnh: AP
Nhận xét của Sanchez có lý, trong xu thế kiểm soát bóng ngày càng nổi trội. Pep Guardiola đẩy lối chơi này đến mức cực đoan, rồi sau một thời gian, gần như đội nào cũng thích triển khai lối chơi từ hàng thủ, xuất hiện các "thủ môn quét" kiểu Manuel Neuer ở Bayern và tuyển Đức. Tiền vệ làm bóng buộc phải đi theo xu thế này, lùi sâu hơn để phối hợp thay vì cắm ở phía trên. Các vai trò đan xen khiến các số 10 cổ điển gần như không còn tồn tại.
Thay đổi để thích nghi là kết luận chung duy nhất của các chuyên gia, khi được Marca đề nghị nói về hiện tượng này. Chiến thuật bóng đá không thể toàn diện và thay đổi theo từng thời kỳ. Thích nghi được thì tồn tại. Bằng không, anh sẽ bị đào thải khỏi cuộc chơi.
Đỗ Hiếu